مدرسه جاولیهمدرسه جاولیه، از مدارس دوره ممالیک بحری (۶۴۸ـ ۷۹۲) در شهر قدس است. ۱ - مکان مدرسهاین مدرسه که در زاویة شمال غربی حرم قدس قرار دارد، منسوب به عَلَم الدین سنجربن عبداللّه جاولی (متوفی ۷۴۵)، نایب شهر قدس، است و از شمال به خیابان السریاالقدیم/ سرای القدیم (امروزه: طریق آلام)، و از مغرب به باب الغوانمة محدود است و در گوشة جنوب غربی آن نیز منارة الغوانمة قرار دارد. [۱]
نقشه، بورگوین، ج۱، ص۲۰۲.
۲ - اهمیت مکان مدرسهاهمیت محلی که مدرسه در آن ساخته شده است به پیش از اسلام بر می‌گردد. برج آنتونیا که در ۳۷ ق م به دستور هرودس کبیر (از سلسلة هرودس، سلسله ای که در زمان حضرت عیسی علیه‌السلام در فلسطین حکومت می‌کرد) ساخته شد، در اینجا قرار داشته و بقایایی از آن وجود دارد. این برج در حدود سال ۷۰ میلادی از بین رفته است و درباره تاریخ ساخت و محدوده آن، اختلاف نظر وجود دارد. [۲]
بورگوین، ج۱، ص۲۰۴.
۳ - واقف و زمان ساخت مدرسهمجیرالدین حنبلی، که اطلاعات ارزشمندی درباره شهر قدس آورده، بدون اشاره به تاریخ ساخت مدرسه، علم الدین را واقف مدرسه دانسته است. [۳]
مجیرالدین عبدالرحمان بن محمد حنبلی، الانس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل، ج۲، ص۳۸.
با وجود اختلاف نظر در سال ساخت مدرسه، به احتمال زیاد این بنا بین ۷۱۲ تا ۷۲۰ ساخته شده است، یعنی در زمان حکومت ملک ناصرمحمدبن قلاوون (۷۰۹ـ۷۴۱) که علم الدین، ناظرِ حرمین شریفین و نایبِ شهرهای قدس و خلیل بود. [۴]
عبدالجلیل حسن عبدالمهدی، المدارس فی بیت المقدس فی العصرین الایوبی و المملوکی، ج۲، ص۱۹.
[۵]
کنوز القدس، رائف یوسف نجم و دیگران، ج۱، ص۱۷۹.
[۶]
کامل جمیل عسلی، معاهد العلم فی بیت المقدس، ج۱، ص۲۲۲.
علم الدین علاوه بر اشتغال به امور سیاسی و حکومتی، شرحی بر مسند شافعی نوشته و علم حدیث می‌دانسته است. در منابع به اهتمام او در ساخت بناهای عام المنفعه، از جمله مدرسه و بیمارستان و حمام، اشاره شده است. [۷]
ابن حجر عسقلانی، الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنة، ج۲، ص۲۶۷.
[۸]
احمدبن علی مقریزی، کتاب الخطط المقریزیة، ج۴، ص۲۴۷ـ ۲۴۸.
[۹]
عبدالجلیل حسن عبدالمهدی، المدارس فی بیت المقدس فی العصرین الایوبی و المملوکی، ج۲، ص۲۰.
در این مدرسه، که تا اوایل قرن نهم فعال بوده، فقه شافعی و حدیث تدریس می‌شد اما درباره مدرّسان آن آگاهی دقیقی در دست نیست. [۱۰]
عبدالجلیل حسن عبدالمهدی، المدارس فی بیت المقدس فی العصرین الایوبی و المملوکی، ج۲، ص۲۰ـ۲۱.
جاولیه تا حدود ۸۳۰، که امیر شاهین شجاعی ملقب به ذباح (نایب قدس) آنجا را به دارالنیابه (محل استقرار نایب قدس) تبدیل کرد، نقش فرهنگی شایان توجهی در شهر قدس داشت. [۱۱]
مجیرالدین عبدالرحمان بن محمد حنبلی، الانس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل، ج۲، ص۲۷۴.
[۱۲]
کنوز القدس، رائف یوسف نجم و دیگران، ج۱، ص۱۷۹.
[۱۳]
کامل جمیل عسلی، معاهد العلم فی بیت المقدس، ج۱، ص۲۲۳.
کتیبه‌ای نیز در مدرسه موجود است که نشان می‌دهد امیر شاهین شجاعی مدرسه را بازسازی کرده است. [۱۴]
بورگوین، ج۲، ص۲۰۴.
[۱۵]
عبدالجلیل حسن عبدالمهدی، المدارس فی بیت المقدس فی العصرین الایوبی و المملوکی، ج۲، ص۲۱.
[۱۶]
کنوز القدس، رائف یوسف نجم و دیگران، ج۱، ص۱۷۹.
در ۸۹۲ امیرخضربک، نایب قدس، تالار جدیدی در شمال ایوان قبلی ساخت. [۱۷]
مجیرالدین عبدالرحمان بن محمد حنبلی، الانس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل، ج۲، ص۳۳۷.
۴ - استفاده‌های مختلف از مدرسهجاولیه در دوره عثمانی به کاخ زمستانی و دارالحکومه بدل شد. پس از آن‌که بریتانیا فلسطین را اشغال کرد، مجلس اعلای اسلامی، دانشکده روضة المعارف الوطنیه را در این مدرسه بنیان نهاد. در ۱۳۱۵ـ ۱۳۱۸ ش/ ۱۹۳۶ـ۱۹۳۹ طی انقلاب فلسطین، انگلستان از این محل به عنوان سربازخانه استفاده کرد. در ۱۳۲۷ ش/ ۱۹۴۸ نیز مدرسه، مقرّ نیروهای جهادی علیه صهیونیستها بود. بعدها در این محل مدرسه پسرانة العمریه دایر گردید. [۱۸]
کنوز القدس، رائف یوسف نجم و دیگران، ج۱، ص۱۷۹.
[۱۹]
کامل جمیل عسلی، معاهد العلم فی بیت المقدس، ج۱، ص۲۲۴.
۵ - ساختار بنای مدرسهاین مدرسه در دو طبقه با نقشة تقریباً مستطیل شکل با ابعادی در حدود صد در چهل متر از سنگ ساخته شده است. ورودی بنا در ضلع شمالی قرار دارد و با چند پلکان ابتدا به یک هشتی و سپس به صحن راه می‌یابد. [۲۰]
بورگوین، ج۱، ص۲۰۷.
بخش اصلی مدرسه نیز شامل یک صحن رو باز، اتاق‌هایی گرداگرد آن و ایوانی در بخش جنوبی است. [۲۱]
کامل جمیل عسلی، معاهد العلم فی بیت المقدس، ج۱، ص۲۲۴.
[۲۲]
کنوز القدس، رائف یوسف نجم و دیگران، ج۱، ص۱۷۹.
در دو طرف ایوانِ قبله، دو اتاق، و مقابل آن‌ها سکوی بزرگ پلکانی قرار دارد که قسمتی از صحن را در بر گرفته است. این سکو دو سطح دارد: سطح اول با هشت پله و سطح بالایی با پنج پله قابل دسترسی است. طاق گهواره ای ایوان از دو پله بالاتر از سکوی مقابل آن ساخته شده است. دهانة طاق ایوان ۱۱ر۶ متر و بیشترین ارتفاع آن ۱۸ر۷ متر است. این ایوان از بقیه قسمت‌های صحن بالاتر قرار گرفته است. [۲۳]
بورگوین، ج۱، ص۲۰۱.
[۲۴]
بورگوین، ج۱، ص۲۰۷ـ ۲۰۸.
در دیوار پشتی ایوان، سه پنجره مشبک مشرف بر حرم تعبیه شده که پنجرة وسطی بزرگ‌تر از بقیه است. دو لوح مرمرین، یکی در بالای قوس ایوان و دیگری در سمت راست آن قرار دارد که نوشته آن ناخوانا است و به نظر می‌رسد نوعی نشان خانوادگی باشد. احتمالاً لوحی دیگر نیز در سمت چپ ایوان قرار داشته است که اکنون اثری از آن نیست. [۲۵]
بورگوین، ج۱، ص۲۰۹.
سقف دو اتاق طرفین ایوان دارای طاق متقاطع است.ورودی هر یک، از طرف صحن و رو به شمال است که با دری به ایوان راه می‌یابند. در این قسمت محرابی وجود ندارد. فقط بنای ایوان و دو اتاق جانبی، متعلق به دوره ممالیک است. در مشرق ایوان و اتاق‌های اطراف آن بناهای جدیدی ساخته شده که متعلق به مدرسه ابتدایی است که در ۱۳۰۲ـ۱۳۵۳ ش/ ۱۹۲۳ـ ۱۹۲۴ تأسیس گردیده است. در مغرب ایوان یک ردیف اتاق، متعلق به پیش از دوره ممالیک، وجود دارد. اتاقی که پس از اتاق مجاور ایوان قرار دارد، نمازخانه بوده که نایتس تمپلور در قرن ششم میلادی ساخته است. این محل دارای یک هشتی گنبددار هم بوده که در دهة ۱۳۰۰ ش /۱۹۲۰ از بین رفته و فقط با عکس‌هایی که پیش از آن بر داشته شده، قابل شناسایی است. [۲۶]
بورگوین، ج۱، ص۲۰۱.
در قرن ششم آن هشتی، مدفن شیخ دُرباس الکُردی هَکاری، یکی از فرماندهان صلاح الدین ایوبی، گردید. امروزه مزار او دارای سنگ یادبود کوچکی است. [۲۷]
بورگوین، ج۱، ص۲۰۱.
[۲۸]
شاکر مصطفی، «فلسطین ما بین العهدین الفاطمی و الایوبی»، ج۱، ص۴۹۴.
در طبقة دوم مدرسه، که راه ورود آن در بخش میانی بناست، تعدادی اتاق ساخته شده که احتمالاً قدمت آن‌ها به قرن نهم می‌رسد. برخی از این اتاق‌ها مشرف به حرم و بقیه مشرف به صحن هستند. [۲۹]
کنوز القدس، رائف یوسف نجم و دیگران، ج۱، ص۱۷۹.
بقیة بناهای اطراف صحن مدرسه، در دوره عثمانی و سلطه بریتانیا ساخته شده است.۶ - تغییرات بنای مدرسهدر ۱۲۱۴، زمانی که قدس تحت حکومت ابراهیم پاشا بود، جاولیه تجدید بنا شد. [۳۰]
بورگوین، ج۱، ص۲۰۱.
[۳۱]
بورگوین، ج۱، ص۲۰۵.
در ۱۳۰۲ـ ۱۳۵۳ ش /۱۹۲۳ـ۱۹۷۴ آخرین تغییرات صورت گرفت یعنی بعضی قسمت‌ها تخریب و بخش‌های جدیدی ساخته شد از جمله یک سربازخانه و مدرسة ابتدایی. [۳۲]
بورگوین، ج۱، ص۲۰۱.
[۳۳]
بورگوین، ج۱، ص۲۰۷.
۷ - فهرست منابع(۱) ابن حجر عسقلانی ، الدرر الکامنة فی اعیان المائة الثامنة ، چاپ محمد سیدجادالحق ، قاهره ۱۳۸۵/۱۹۶۶؛ (۲) مجیرالدین عبدالرحمان بن محمد حنبلی ، الانس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل ، نجف ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸؛ (۳) عبدالجلیل حسن عبدالمهدی ، المدارس فی بیت المقدس فی العصرین الایوبی و المملوکی ، عمان ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛ (۴) کامل جمیل عسلی ، معاهد العلم فی بیت المقدس ، عمان ۱۹۸۱؛ (۵) کنوز القدس ، تألیف رائف یوسف نجم و دیگران ، ( بی جا ) : موسسة آل البیت ، ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛ (۶) شاکر مصطفی ، «فلسطین ما بین العهدین الفاطمی و الایوبی »، در الموسوعة الفلسطینیة ، قسم ۲، ج ۲، بیروت : هیئة الموسوعة الفلسطینیه ، ۱۹۹۰؛ (۷) احمدبن علی مقریزی ، کتاب الخطط المقریزیة ، ج ۴، مصر ۱۳۲۶؛ (۸) Michael Hamilton Burgoyne, Mamluk Jerusalem: an architectural study , with additional historical research by D. S. Richards, (London) ۱۹۸۷. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «مدرسه جاولیه»، شماره۴۴۳۱. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
|